Β. Κωστόπουλος, Ο οθωμανικός στρατώνας στην Καστοριά

O οθωμανικός στρατώνας σήμερα. Πηγή: Αρχείο Β. Κωστόπουλου.

Σε περίβλεπτο σημείο της νότιας εισόδου της Καστοριάς, επί της οδού Γράμμου, χωροθετείται ο παλιός στρατώνας της πόλης, ένα επιβλητικό κτήριο συνδεδεμένο άρρηκτα με τη νεότερη ιστορία της. Αποτελεί ένα από τα τρία σωζόμενα δημόσια οθωμανικά μνημεία που υπάρχουν σήμερα στην πόλη (τα άλλα δύο είναι το Κουρσούμ(λι) τζαμί και ο μενδρεσές), το οποίο κατά το Μεσοπόλεμο περιήλθε στην κυριότητα του ελληνικού στρατού και μεταπολεμικά ανοικοδομήθηκαν γύρω του οι υπόλοιπες στρατιωτικές εγκαταστάσεις του Στρατοπέδου Μαθιουδάκη. Πριν λίγα χρόνια, το στρατόπεδο καταργήθηκε και το σύνολο της έκτασής του περιήλθε το 2006 στη δικαιοδοσία του Δήμου Καστοριάς, όπως εξάλλου έγινε και με τα περισσότερα στρατόπεδα της επικράτειας που βρίσκονταν εντός πόλεων. Η ύπαρξη ενός στρατοπέδου εντός του αστικού ιστού κρίνεται ασύμβατη με τις υπόλοιπες χρήσεις γης και λειτουργίες μιας πόλης και τα 71 στρέμματα του Στρατοπέδου Μαθιουδάκη επρόκειτο να δώσουν ζωτικό χώρο στην πυκνοδομημένη Καστοριά, όπου λόγω μορφολογίας του εδάφους υπάρχει στενότητα χώρου.

Έλληνες στρατιωτικοί μπροστά στον στρατώνα. Η φωτογραφία χρονολογείται την πρώτη δεκαετία μετά την απελευθέρωση του 1912, όσο μπορούμε να κρίνουμε από τις στολές και τον τύπο των όπλων (Mannlicher). Πηγή: Αρχείο Γ. Γκολομπία).

Το ιστορικό πλαίσιο που περιβάλλει το κτίσμα είναι πλουσιότατο, καθώς συνδέθηκε με όλα τα πολεμικά γεγονότα του 20ου αι. που έλαβαν χώρα στην πολύπαθη αυτή περιοχή. Ανοικοδομήθηκε από τους Οθωμανούς και πιθανότατα με σχέδια γάλλων μηχανικών τα πρώτα χρόνια μετά τη βουλγάρικη εξέγερση του Ίλιντεν το 1903, μαζί με τις φυλακές που βρισκόταν στη θέση των σημερινών δικαστηρίων. Το 1912, στα γεγονότα απελευθέρωσης της πόλης, στέγαζε τις πολυάριθμες οθωμανικές δυνάμεις. Όπως προκύπτει από μαρτυρίες των πρωταγωνιστών της απελευθέρωσης, ο στρατώνας (kisla) ήταν το διοικητικό κτήριο όπου ο απεσταλμένος του Άρτη υπίλαρχος Παναγιώτης Νικολαΐδης θα συναντούσε τον Μεχμέτ Πασά, ώστε να πραγματευτεί την παράδοση της πόλης. Αυτό δεν έγινε καθώς οι Οθωμανοί εγκατέλειψαν αμαχητί την πόλη και ο Νικολαΐδης ύψωσε την ελληνική σημαία στον στρατώνα. Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο φιλοξένησε προσωρινά τα γαλλικά στρατεύματα και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή τους πρόσφυγες εξ Ανατολών που συνέρρευσαν στην πόλη. Κατά τον Μεσοπόλεμο δεν κατεδαφίστηκε όπως έγινε με πολλά ακόμη τούρκικα κτήρια, αλλά επισκευάστηκε το 1925 και προτάθηκε η εγκατάσταση εδώ του δημοτικού νοσοκομείου ή εκκλησιαστικής σχολής, σχέδια που δεν τελεσφόρησαν. Με την κήρυξη του Ελληνο-ιταλικού Πολέμου το 1940 εγκαταστάθηκαν εδώ στρατεύματα του πεσόντα συνταγματάρχη Κωνσταντίνου Δαβάκη, ενώ αργότερα επιτάχθηκε διαδοχικά από τους ιταλούς και γερμανούς κατακτητές, τους αντάρτες και τέλος χρησιμοποιήθηκε από τον ελληνικό στρατό. Το μέγεθος και η ανθεκτικότητά του το καθιστούσαν ιδανική επιλογή για την εγκατάσταση πολυπληθών μαζών, όπως στρατεύματα και ομάδες προσφύγων. Στη συνέχεια, για περισσότερα από 50 έτη αποτέλεσε τον πυρήνα των εγκαταστάσεων του Στρατοπέδου Μαθιουδάκη, ώσπου το 2004 με την Πολεοδομική Μελέτη Αναθεώρησης της πόλης προτάθηκε η απόδοση της συνολικής έκτασης στο Δήμο για την ανέγερση κοινωφελών κτηρίων, όπως χώρων αστυνομίας, γυμνασίου - λυκείου, περιφερειακού ιατρείου, δημοτικής υπηρεσίας ύδρευσης - αποχέτευσης και χώρων πρασίνου. Έκτοτε, το κτίσμα εγκαταλείφθηκε και λειτούργησε για κάποια περίοδο ως κυνοκομείο.

Πανοραμική άποψη των παραλίμνιων περιοχών Ντόπλιτσα και Άμμος - Μύλοι με τους στρατώνες, στα νότια της Καστοριάς. Σήμερα, αυτές οι περιοχές είναι δομημένες. Πηγή: Aρχείο Α. Παύλου

Το κεντρικό τριώροφο τμήμα με την διπλή σκάλα.

 

Πηγή: Αρχείο Β. Κωστόπουλου

 

 

 

.

 

Με διαστάσεις 62,8 x 8,2 μ. αποτελεί ένα ιδιαίτερα επιβλητικό, διώροφο, ορθογώνιο και επίμηκες οικοδόμημα που αναπτύσσεται συμμετρικά εκατέρωθεν μιας κεντρικής τριώροφης προεξοχής, χαρακτηριστικό δείγμα λιτής στρατιωτικής αρχιτεκτονικής. Η τοποθεσία του σε μια φυσική έξαρση του εδάφους και δίπλα σε κεντρική οδική αρτηρία της πόλης εντείνουν αυτή την επιβλητικότητα και την περίοπτη θέση του κτηρίου. Είναι κατασκευασμένο από φέρουσα υπερμπατική τοιχοποιία, έχει ξύλινα κουφώματα με υαλοστάσιο και στέγαση από ξύλινη κεραμοσκεπή. Τα αρχικά ξύλινα δάπεδα αντικαταστάθηκαν μεταπολεμικά με πλάκες οπλισμένου σκυροδέματος και προστέθηκαν εσωτερικά στις πτέρυγες μια αξονική σειρά ξύλινων υποστυλωμάτων. Η είσοδος στο κεντρικό, τριώροφο τμήμα γίνεται από μια διπλή πέτρινη σκάλα, ενώ εσωτερικά υπάρχει ένα ξύλινο σκαλοστάσιο σχήματος Π. Οι χώροι του τριώροφου τμήματος είναι μικροί, που προφανώς στέγαζαν διοικητικούς χώρους, ενώ εκατέρωθεν αναπτύσσονται οι πτέρυγες των ενιαίων θαλάμων. Σε παλαιότερες φωτογραφίες εμφανίζεται επίσης και ένας μικρός κεντρικός εξώστης. Μορφολογικά, οι ορθογώνιοι όγκοι διακρίνονται για τη στιβαρή λιτότητά τους και ως μόνες διακοσμητικές προθέσεις διακρίνονται οι προεξέχουσες εξωτερικά λωρίδες στο γείσο της στέγης και τη στάθμη των δαπέδων των ορόφων, όπως και τα εναλλάξ τοποθετημένα αγκωνάρια στις γωνίες, που επίσης προεξέχουν. Τα ανοίγματα του χαμηλού ισογείου είναι ορθογώνια, ενώ των ορόφων τοξωτά και μεγαλύτερων διαστάσεων. Τέλος, οι όψεις καλύπτονται εξ’ ολοκλήρου με κονίαμα, τραχύτερο στο ισόγειο και πιο λείο στην ανωδομή. Η κάλυψη του κτηρίου είναι 546 m2 και το συνολικό εμβαδόν ορόφων περίπου 1218 m2, καθιστώντας το ένα από τα μεγάλα δημόσια κτίρια που υπάρχουν σήμερα στην πόλη.

Η ανατολική πτέρυγα με τον ενιαίο θάλαμο οπλιτών στον 1ο όροφο. Διακρίνονται τα τοξωτά παράθυρα και η αξονική σειρά ξύλινων υποστυλωμάτων. Πηγή: Αρχείο Β. Κωστόπουλου.

Όπως προαναφέρθηκε το 2004 αποφασίστηκε η εγκατάσταση κοινωφελών κτισμάτων στο Στρατόπεδο Μαθιουδάκη. Η θέση του οθωμανικού στρατώνα επιλέχθηκε για την ανοικοδόμηση του νέου κτηρίου της αστυνομίας, καθώς η υπηρεσία στεγάζεται μέχρι σήμερα σε μισθωμένο, πεπαλαιωμένο κτίσμα. Έτσι, ο Δήμος Καστοριάς παραχώρησε με απόφασή του την έκταση στο Υπουργείο Δημόσιας Τάξης. Ο στρατώνας λόγω της μέχρι πρότινος χρήσης του από τον στρατό, της μετέπειτα εγκατάλειψης και της άγνοιας των φορέων δεν αντιμετωπίστηκε ποτέ σαν ιστορικό κτίσμα και δεν κηρύχθηκε διατηρητέος. Στα τέλη του 2012 και αρχές του 2013 ξεκίνησαν οι προεργασίες κατεδάφισης ώστε να υλοποιηθεί η μελέτη για το νέο αστυνομικό μέγαρο που θα κατασκευαζόταν με σύμπραξη του Οργανισμού Σχολικών Κτιρίων και ιδιωτικής εταιρίας. Τότε υπήρξε και η αντίδραση πολιτών, συλλόγων και ορισμένων τοπικών πολιτευτών. Το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων αποφάσισε στις 21 Μαρτίου 2013 τη μη διατήρηση του στρατώνα, παρά την αντίθετη αρχική γνωμοδότηση της Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων Κεντρικής Μακεδονίας και της Διεύθυνσης Νεότερης και Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς. Η σχετική υπουργική απόφαση δημοσιεύθηκε στις 29 Μαρτίου 2013. Πολύ μελάνι έχει χυθεί και πλείστα έχουν λεχθεί στα τοπικά μέσα ενημέρωσης γι’ αυτές τις αποφάσεις, ενώ η τοπική κοινωνία δείχνει διχασμένη. Το θέμα πήρε πολιτικές διαστάσεις με τις παρεμβάσεις του ευρωβουλευτή Κρίτωνα Αρσένη, διαφόρων βουλευτών της Ελληνικής Βουλής και τοπικών πολιτευτών. Τα ασφαλιστικά μέτρα που κατέθεσε ενάντια στην κατεδάφιση ο τοπικός πολιτιστικός σύλλογος ‘’Σπασμένο Ρόδι’’ οδήγησαν την υπόθεση στο Συμβούλιο της Επικρατείας, το οποίο όρισε ως αρχική ημερομηνία εκδίκασης την 5η Φεβρουαρίου 2014. Καταθέτοντας αίτηση προτίμησης, η εκδίκαση ορίστηκε για τις 20 Νοεμβρίου 2013, αλλά τελικά έγινε στις 4 Δεκεμβρίου και πήρε μια μικρή προθεσμία ακόμη για τις 17 Ιανουαρίου 2014. Τελικώς, βρισκόμαστε εν αναμονή της απόφασης καθώς δεν έχει ανακοινωθεί ακόμη.

Απόσπασμα του ρυμοτομικού σχεδίου Καστοριάς, όπως οριστικοποιήθηκε με την Πολεοδομική Μελέτη Αναθεώρησης του 2004. Διακρίνεται με κόκκινο χρώμα το κτίριο του στρατώνα, όπως επίσης και οι προτεινόμενες χρήσεις γης στο πρώην Στρατόπεδο Μαθιουδάκη. Πηγή: Υπηρεσία Δόμησης Δήμου Καστοριάς.

Το ζήτημα του νέου αστυνομικού μεγάρου Καστοριάς είναι ένα χρονίζον πρόβλημα και πάγιο αίτημα της τοπικής κοινωνίας. Ακόμη και όσοι είναι ενάντια στην κατεδάφιση του στρατώνα υποστηρίζουν σθεναρά την επιτάχυνση των ενεργειών για την ανοικοδόμησή του. Όμως, άξιο απορίας παραμένει το γεγονός επιλογής της αυτούσιας θέσης του στρατώνα για το νέο μέγαρο, καθώς τα διπλανά οικοδομικά τετράγωνα που ανήκαν στο πρώην στρατόπεδο και πλέον στον Δήμο Καστοριάς παραμένουν αδόμητα και (απ΄όσο είναι γνωστό) δεν υπάρχουν προθέσεις για την ανοικοδόμησή τους στο εγγύς μέλλον. Ίσως θα μπορούσε να γίνει μεταφορά σε κάποιο γειτνιάζον δημοτικό οικόπεδο σε συνδυασμό με μια μερική τροποποίηση της μελέτης. Εναλλακτική λύση αποτελεί η αποκατάσταση του ιστορικού στρατώνα και η στέγαση του μεγάρου εκεί, αν και αυτός φαντάζει κατάλληλος για επανάχρηση ως χώρος πολιτισμού, είτε πνευματικού κέντρου που δεν υφίσταται στην πόλη, είτε δημοτικής βιβλιοθήκης που φιλοξενείται σήμερα σε μισθωμένο όροφο πολυκατοικίας. Σε αυτή την κατεύθυνση κινούνται και δύο διπλωματικές εργασίες που εκπονήθηκαν τα τελευταία χρόνια στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και αφορούν το οικοδόμημα. Επίσης, ας έχουμε κατά νου ότι παρόμοια στρατιωτικά κτίσματα, όπως το Πολεμικό Μουσείο και τα κτήρια του πρώην Στρατοπέδου Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη, οι νεότεροι οθωμανικοί στρατώνες του Ηρακλείου, αυτός στη Σούρπη Μαγνησίας, τα μαγειρεία των στρατώνων του Αλή Πασά στα Ιωάννινα και οι καποδιστριακοί ή οθωνικοί στρατώνες στο Άργος, τη Λαμία και την Υπάτη Φθιώτιδας έχουν ήδη ή σχεδιάζεται να αποκατασταθούν.

Κλείνοντας, ως μόνος ευκταίος στόχος μοιάζει η συμπόρευση της τοπικής κοινωνίας σε ταυτόχρονες και άμεσες ενέργειες ανοικοδόμησης του νέου μεγάρου και αποκατάστασης του οθωμανικού στρατώνα, ίσως με την απορρόφηση κοινοτικών κονδυλίων. Η Καστοριά δε χρειάζεται ένα ακόμη ιστορικό ατόπημα και πολιτιστικό έγκλημα, όπως έγιναν τις προηγούμενες δεκαετίες σε διάφορα δημόσια και ιδιωτικά κτίσματα που έχριζαν διατήρησης αλλά κατεδαφίστηκαν (παλιό Γυμνάσιο, παλιά Ελληνική Σχολή, Αλληδιδακτικό Σχολείο, Παρθεναγωγείο, διάφορα οθωμανικά και εβραϊκά κτίσματα, δεκάδες αρχοντικά παραδοσιακής μακεδονίτικης ή νεοκλασικής τεχνοτροπίας).

billkos1484@gmail.com

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- ΕΙΔΗΣΕΟΓΡΑΦΙΑ
- Αργυρόπουλος Μένιος, Η απελευθέρωσις της Καστοριάς, Καστοριά, φ. 728 (7.11.37), φ. 729 (14.11.37)
- Αρσένης Κρίτων, Πολιτικές παρεμβάσεις κινούν τα νήματα στο Υπουργείο Πολιτισμού, Οδός, φ. 689 (25.4.13)
- Μπακάλης Ιωάννης, Η κατάληψη της Καστοριάς, Δυτική Μακεδονία, φ. 59 (4.1.31)
- Σύνταξης, Ιερατική σχολή εν Καστοριά, Καστοριά, φ. 16 (16.8.20)
Νοσοκομείον εν Καστοριά, Καστοριά, φ. 106 (22.2.25)
Οι στρατώνες, Καστοριά, φ. 123 (28.6.25)
- Τζημόπουλος Γιάννης, Η απελευθέρωσις της Δυτικής Μακεδονίας από την τουρκική σκλαβιά, Θεσ/νίκη, 1974
- Τσολάκης Πάνος, Η περιοχή της ‘’Ντόπλιτσας’’ στην Καστοριά, ανέκδοτη ανακοίνωση (Καστοριά 18.6.13)

ΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
-Η επιστολή του κ. Μαντζούρα Ρωμύλου προς το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων, ιστότοπος εφημερίδας Οδός, 28.1.13
-Η υπουργική απόφαση με αρ. πρωτ. ΥΠΑΙΘΠΑ/ΓΔΑΜΤΕ/ΔΝΣΑΚ/40784/5998/492 που δεν χαρακτηρίζει ως μνημείο τον στρατώνα, 29.3.13
-Το κείμενο της ένστασης κατά της απόφασης του ΥΠ.Π.Θ.Π.Α. για τον στρατώνα Μαθιουδάκη από τον σύλλογο ‘’Σπασμένο Ρόδι’’, 26.4.13)

Βασίλης Κωστόπουλος, αρχιτέκτονας μηχανικός ΑΠΘ

Πηγή: http://www.monumenta.org,16/02/2014 (Αναδημοσίευση: http://fouit.gr)